Bazy danych

Centrum już od ponad 25 lat gromadzi, oprócz dokumentacji opisowej i fotograficznej, dane w postaci komputerowych baz danych. Zebrane w ten sposób informacje porządkują naszą wiedzę o zasobach przyrodniczych województwa śląskiego i umożliwiają różnorodne dalsze analizy. Wiedza zgromadzona w bazach danych Centrum służy zarówno przyrodzie i jej ochronie, jak również  ludziom, którzy chcą poznać różnorodność przyrody województwa śląskiego.

Dane zgromadzone w bazach Centrum udostępniane są w trybie wnioskowym. Z uwagi na wrażliwość niektórych danych, bądź ograniczenia wynikające z Prawa autorskiego, każdy wniosek rozpatrywany jest indywidualnie. Więcej o udostępnianiu informacji przyrodniczej, będącej w posiadaniu Centrum, przeczytać można na stronie "Informacja o środowisku".

Bazy danych o różnorodności biologicznej województwa śląskiego

W latach 2011-2015 Centrum prowadziło, w partnerstwie z Uniwersytetem Śląskim, prace nad bazą danych o bio- i georóżnorodności województwa śląskiego w ramach projektu pt. „Ogólnodostępna baza danych bio- i georóżnorodności Województwa Śląskiego – integralna część Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej, BIOGEO – SILESIA ORSIP”, współfinansowanego ze środków RPO Unii Europejskiej. Wytworzona baza danych oraz wprowadzone dane są częścią Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej, które są sukcesywnie udostępnianie publicznie w module Przyroda.

Nieprzerwanie od 1995 roku, w Centrum prowadzone są bazy danych o różnorodności biologicznej województwa śląskiego, tj. taksonach (glonów, porostów, grzybów, roślin, zwierząt bezkręgowych i kręgowych), syntaksonach zbiorowisk roślinnych, typach siedlisk przyrodniczych. Rozmieszczenie gatunków i zbiorowisk roślinnych udokumentowane było pod koniec 2017 roku liczbą 89 665 rekordów (tab. 1).

Tabela 1. Stan baz danych o bioróżnorodności województwa śląskiego na koniec 2017 r.

Bazy taksonów oraz zbiorowisk roślinnych i siedlisk przyrodniczych stanowią zbiór informacji pozwalający na określenie bogactwa przyrodniczego, tj. możliwie jak najdokładniejszej liczby organizmów żywych i ich zgrupowań stwierdzonych dotychczas w województwie śląskim. Prowadzone równolegle bazy rozmieszczenia gatunków oraz zbiorowisk roślinnych, w których wpisywane są stwierdzenia poszczególnych taksonów i syntaksonów w określonych miejscach i czasie, dostarczają wiedzy o rozmieszczeniu i częstości występowania odnotowywanych elementów przyrodniczych oraz o specyfice przyrodniczej regionów województwa. Informacje zebrane w bazach danych Centrum o różnorodności biologicznej województwa śląskiego wykorzystywane są podczas sporządzania opinii, opracowań i ekspertyz przyrodniczych oraz na potrzeby planowania przestrzennego, gwarantując rzetelne podstawy rozwiązań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego. W oparciu o bazy o bioróżnorodności, Centrum kształtuje również politykę ochrony przyrody, opracowując i publikując regionalne czerwone listy, przedstawiające ocenę zagrożenia poszczególnych gatunków i ich zbiorowisk. Listy te powinny być podstawą opracowywania programów ochrony najbardziej zagrożonych elementów przyrody.

Bazy danych o obszarach i obiektach chronionych w województwie śląskim

Kolejne ważne informacje przyrodnicze, dotyczące obszarów i obiektów objętych ochroną prawną, gromadzone są w trzech bazach Centrum. Od lat 90. XX wieku prowadzona jest baza danych form ochrony przyrody, będąca rejestrem – powoływanych na podstawie ustawy o ochronie przyrody – parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, obszarów Natura 2000, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Każdej formie ochrony przyrody przypisana jest informacja opisowa, zgodnie z aktem prawnym ją powołującym, a także dane przestrzenne obejmujące przebieg jej granic. Obecnie w bazie tej jest niemal 2000 rekordów, z czego 75% stanowią pomniki przyrody ożywionej (tab. 2).

Baza danych stref ochronnych ujęć wód powierzchniowych i podziemnych zawiera atrybuty opisowe i przestrzenne wprowadzone w oparciu o akt prawny powołujący daną strefę. W bazie pod koniec 2017 r. znajdowało się 176 rekordów, z czego 41 dotyczyło stref ochrony pośredniej ujęć wód podziemnych i powierzchniowych, a resztę stanowiły dane o strefach ochrony bezpośredniej. W bazie danych Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) gromadzone są informacje opisowe i przestrzenne o głównych zbiornikach wód podziemnych, ustanowionych i chronionych ze względu na szczególną rolę jaką pełnią w zaopatrzeniu ludności w wodę pitną. Dane te zostały pozyskane z Centralnej Bazy Danych Geologicznych (CBDG), prowadzonej przez Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, a następnie przetworzone na potrzeby bazy Centrum. Baza zawiera również informacje o projektowanych obszarach ochronnych dla poszczególnych zbiorników (tab. 2).

Tabela 2. Stan baz danych o obszarach i obiektach chronionych w województwie śląskim na koniec 2017 r.

Inne baz danych o przyrodzie województwa śląskiego

Trzy następne bazy prowadzone w Centrum, dotyczą obszarów i obiektów przyrodniczych godnych ochrony. Baza danych cennych obszarów przyrody ożywionej zawiera informacje o obszarach wartościowych przyrodniczo, kluczowych dla zachowania równowagi ekologicznej w skali lokalnej, a nawet regionalnej, ale nie objętych ochroną prawną. Zasoby przyrodnicze tych obszarów są niejednokrotnie unikalne, rzadkie i reprezentatywne dla danego regionu i z tych względów wskazane są do objęcia różnymi  formami ochrony prawnej. Siostrzana baza danych cennych obiektów przyrody nieożywionej zawiera informacje o pojedynczych odsłonięciach, grupach odsłonięć, skałkach, głazach narzutowych, formach krasowych i wietrzeniowych oraz innych obiektach geologicznych wyróżniających się w skali regionu. Bazy te zawierają dane opisowe i przestrzenne (tab. 3).

Baza danych korytarzy ekologicznych służy gromadzeniu informacji opisowych i przestrzennych o korytarzach ekologicznych, tj. o strukturach przyrodniczych różnej wielkości i o różnorodnej kompozycji siedlisk, które zapewniają naturalną łączność pomiędzy różnymi jednostkami przestrzennymi krajobrazu, decydując o ich przestrzennej spójności i umożliwiając tym samym przebieg procesów biologicznych, w tym migracje grzybów, roślin i zwierząt. Korytarze ekologiczne wyznaczone zostały w 2007 roku i od tamtej pory zgromadzono dane o ponad 300 obiektach. Wymagają one ciągłej aktualizacji w związku z dynamicznym procesem zagospodarowywania przestrzeni, w tym korytarzy ekologicznych, których ochrony w formie obszarów chronionego krajobrazu w województwie śląskim się nie praktykuje. Ponadto, należy również wspomnieć o będących w posiadaniu Centrum zbiorach danych przestrzennych dotyczących przejść dla zwierząt w ciągach autostrad i dróg ekspresowych w województwie śląskim (tab. 3).

Centrum gromadzi także dane dotyczące istotnych działań związanych z przyrodą województwa śląskiego. Baza danych o ochronie czynnej roślin, zwierząt i siedlisk przyrodniczych (tab. 3) stanowi rejestr projektów czynnej ochrony, które były lub są prowadzone od 2005 roku (również rozpoczętych wcześniej, ale kontynuowanych po 2005 r.), a także planowanych. Baza dotyczy projektów prowadzonych na terenie województwa śląskiego (zarówno w skali wojewódzkiej, jak i mniejszej), a także projektów o zasięgu szerszym niż wojewódzki, których określone działania realizowane są w granicach województwa śląskiego. W przypadku ochrony ex situ uwzględniono projekty realizowane poza granicami województwa śląskiego, jeśli to na tym terenie pozyskano rośliny lub zwierzęta objęte czynną ochroną. Dane w bazie czynnej ochrony przyrody pozyskano na drodze ankietyzacji przeprowadzonej na przełomie lat 2010/2011 oraz ponownie w 2013 roku.

Od 2013 roku prowadzona jest baza danych o projektach monitoringu stanu przyrody (tab. 3), gromadząca informacje na temat projektów monitoringowych, w ramach których – zgodnie z definicją monitoringu przyrodniczego – realizowano regularne obserwacje i pomiary wybranych składników i elementów przyrody, w oparciu o wyznaczone powierzchnie monitoringowe. Zakres terytorialny tej bazy wyznaczają granice województwa śląskiego. Obejmuje ona zarówno projekty niewielkie, dotyczące niedużych obszarów lub nawet pojedynczych stanowisk monitorowanych gatunków lub siedlisk, jak i projekty swoim zasięgiem wykraczające poza ramy wojewódzkie, pod warunkiem, że na terenie województwa śląskiego wyznaczone zostały powierzchnie badawcze dla tych projektów.

Tabela 3. Stan pozostałych baz danych o przyrodzie województwa śląskiego na koniec 2017 r.

Bazy danych o ścieżkach przyrodniczych i ośrodkach edukacji ekologicznej oraz Kartoteka Instytucji Ochrony Przyrody

W celu popularyzacji miejsc ciekawych przyrodniczo w województwie śląskim, w 2009 roku powstała w Centrum baza danych o ścieżkach przyrodniczych i ośrodkach edukacji ekologicznej. Zawiera ona informacje przydatne do planowania zajęć dydaktycznych i wycieczek przyrodniczych przez placówki wychowawczo-oświatowe lub innych zainteresowanych. Każdy rekord w bazie ma część opisową, a ośrodki edukacji, ścieżki i przystanki – także lokalizację (tab. 4). Dane te pochodzą z ankiet, publikacji, Internetu oraz z inwentaryzacji terenowych. Znacznie dłużej, bo już od 1995 roku, prowadzona jest Kartoteka Instytucji Ochrony Przyrody, tj. baza instytucji i organizacji działających na rzecz ochrony przyrody w województwie śląskim (tab. 4).

Tabela 4. Stan bazy danych o ścieżkach przyrodniczych i ośrodkach edukacji ekologicznej oraz Kartoteki Instytucji Ochrony Przyrody na koniec 2017 r.

Bazy archiwalne

We wcześniejszych latach działalności, w Centrum prowadzono również bazy, które obecnie nie są już rozwijane. Była to, założona w 1995 roku, Kartoteka Przyrodniczych Tematów Badawczych, do której dane zbierano drogą ankietyzacji. W 2007 roku baza ta zawierała 362 tematy badawcze oraz 280 tematów prac doktorskich i habilitacyjnych, realizowanych przez 28 instytucji. Ze względu na brak woli współpracy ze strony instytucji naukowo-badawczych, dostarczających informacji, zaniechano aktualizacji bazy. Baza aktów prawnych zawierała informacje o dokumentach krajowych (ustawy, rozporządzenia), ale też europejskich (dyrektywy) i międzynarodowych (konwencje). Uzupełniona została o różnego rodzaju programy, polityki i strategie, a także materiały pomocne w interpretacji prawa. W związku z upowszechnieniem licznych internetowych katalogów aktów prawych oraz szybkimi i licznymi zmianami w porządku prawnym baza nie jest uzupełniana. W ramach Kartoteki Przyrodników opublikowano biogramy 300 przyrodników, działających na Śląsku do roku 1945 roku, w wydanym w 2006 roku „Słowniku biograficznym przyrodników śląskich”. Ponadto, biogramy śląskich przyrodników ukazywały się na łamach kwartalnika „Przyroda Górnego Śląska”.